Ceza yargılaması alanında bulunan önemli tedbirlerden biri de adli arama kararıdır. Şüpheli, sanık ya da suç delillerine ulaşabilmek için kişilerin üzerlerinde, eşyalarında, konutlarında, işyerlerinde veya diğer alanlarda yapılan aramalara “Adli Arama” adı verilir.
Bu anlamda arama kararı, ceza yargılamasına özgü olan ve temel hak ve hürriyetler üzerinde etkisi bulunan ve ancak belirli koşulların varlığı durumunda başvurulabilen bir koruma tedbiri olarak da tanımlanabilir.
Arama işleminde, konut dokunulmazlığını ya da vücut dokunulmazlığını ihlal, özel hayatın gizliliği gibi önemli haklara bir müdahale vardır ve bu haklar arama işleminden etkilenmektedir. Bu nedenle arama kararı ve işlemi ancak belirli koşulların varlığı durumunda uygulanabilen ve usulü yasal mevzuatla ayrıntılı olarak düzenlenmiş bir ceza yargılaması müessesidir.
Hukuk sistemimizde “adli arama” ve “önleme araması” olmak üzere iki tür arama vardır. Önleme araması, önleyici nitelikte bulunan bir arama iken, adli arama ise bir suç işlenmesi üzerine şüpheliyi ya da sanığı yakalamak veya suça ilişkin delilleri ele geçirmek amacıyla yapılan aramadır.
Adli Arama Nedir?
Adli arama, Adli ve Önleme Aramaları Yönetmeliği 5. Madde düzenlemesinde şu şekilde tanımlanmıştır;
“Adlî arama, bir suç işlemek veya buna iştirak veyahut yataklık etmek makul şüphesi altında bulunan kimsenin, saklananın, şüphelinin, sanığın veya hükümlünün yakalanması ve suçun iz, eser, emare veya delillerinin elde edilmesi için bir kimsenin özel hayatının ve aile hayatının gizliliğinin sınırlandırılarak konutunda, işyerinde, kendisine ait diğer yerlerde, üzerinde, özel kâğıtlarında, eşyasında, aracında 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu ile diğer kanunlara göre yapılan araştırma işlemidir.”
Yasal tanımdan da anlaşılacağı üzere adli arama, şüphelinin, sanığın veya hükümlünün, saklananın, suç işlemek ya da buna iştirak yahut yataklık etmek makul şüphesi altında bulunan kimsenin yakalanması için yapılabileceği gibi, bir suça ait iz, emare, eser ya da delillerin elde edilebilmesi için de yapılabilir.
Adli arama kapsamında, kişinin üzeri, konutu, işyeri, aracı, özel kağıtları, eşyası ve kendisine ait diğer yerler aranabilir.
Adli Aramanın Koşulları Nelerdir?
Arama kararı oldukça sıkı koşullara bağlanmış ve ayrıntılı olarak yasal mevzuatta düzenlenmiştir. Buna göre, koruma tedbirlerinde aranan şüphenin bulunması, orantılı olması, görünüşte haklılık gibi genel ilkeler yanında arama kararı verilebilmesi için ayrıca, makul şüphenin var olması ile aramanın yapılacağı yerde bulunduğunun kabulüne olanak sağlayan olayların varlığı koşulları da aranır.
Makul şüphenin, yapılan aramada ne şekilde oluştuğunun açıklanması bir yükümlülüktür.
Arama Kararı ve Arama Emri Kimler Tarafından Verilebilir?
Arama kararı ve arama emri vermeye yetkili olan makam ve merciler Ceza Muhakemesi Kanunu 119. Madde de belirlenmiştir. Buna göre;
Arama kararı ancak hâkim kararı üzerine ya da gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda Cumhuriyet savcısının, Cumhuriyet savcısına ulaşılamadığı durumlarda ise kolluk amirinin yazılı emri ile verilebilir. Kolluk amirinin yazılı emri uyarınca yapılan arama sonuçları derhal Cumhuriyet Başsavcılığına bildirilir.
Ancak, konutta, işyerinde ve kamuya açık olmayan kapalı alanlarda arama ancak hâkim kararı ya da gecikmesinde sakınca bulunan durumlarda Cumhuriyet savcısının yazılı emri ile yapılabilir.
Arama karar ya da emrinde;
Aramanın nedenini oluşturan fiil,Aranılacak kişi, aramanın yapılacağı konut ya da diğer yerin adresi veya eşya,Karar ya da emrin geçerli olacağı zaman süresi açık şekilde gösterilmek zorundadır.
Cumhuriyet savcısının hazır olmadığı konut, işyeri ya da diğer kapalı yerlerde arama yapılabilmesi için o yer ihtiyar heyetinden veyahut komşulardan iki kişi bulundurulur.
Askerî mahallerde yapılacak arama ise, Cumhuriyet savcısının nezaretinde askerî makamların katılımı ile adlî kolluk görevlileri tarafından yerine getirilir.
Gece Zamanı Adli Arama Yapılabilir mi?
Genel kural olarak, Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) 118. Madde düzenlemesi uyarınca konutta, işyerinde ya da diğer kapalı yerlerde gece vaktinde arama yapılamaz.
Ancak bunun istisnası suçüstü ya da gecikmesinde sakınca bulunan durumlar ile yakalanmış ya da gözaltına alınmış olup da firar eden kişi veya tutuklu ya da hükümlünün tekrar yakalanması amacıyla yapılan aramalarda, CMK 118. Madde kısıtlaması aranmaz yani bu aramalar gece vakti de yapılabilir.
Arama tutanağına arama işlemini gerçekleştirenlerin açık kimlikleri yazılır. CMK 122. Maddesi uyarınca hakkında arama işlemi uygulanan kimseye ait belge ya da kâğıtları inceleme yetkisi ise ancak Cumhuriyet savcısı ve hâkime aittir.
Aranacak yerlerin sahibi ya da eşyanın zilyedi yapılacak aramada hazır bulunabilir. Kendisi bulunmazsa temsilcisi ya da ayırt etme gücüne sahip hısımlarından biri ve yahut kendisiyle birlikte oturmakta olan bir kişi ya da komşusu hazır bulundurulur. Kişinin avukatının yapılacak aramada hazır bulunmasına da engel olunamaz.
Aramanın sonunda, hakkında arama işlemi uygulanan kişiye istemi halinde, aramanın CMK 116 ve 117. Maddelere göre yapıldığını gösteren bir belge verilir.
