Günümüz modern yaşantısının vazgeçilmezlerinden biri olan ve çok sayıda evin dekorasyonunda kullanılan halılar, hayatımızdaki önemli ev eşyaları arasında yer alır. Peki, dünyanın en eski halısı hangisidir? Nerede ve nasıl bulunmuştur?
Dünyanın bilinen ilk ve bulunan en eski halısı olarak kabul edilen halı Altay Dağları eteklerinde yer alan Pazyryk ( Pazırık) Vadisinde donmuş halde bulunmuştur. Pazırık Kurganlarında sürdürülen kazılarda beşinci mezar odasının yapılan kazı çalışmaları esnasında 1949 yılında arkeolog Sergei Rudenko ve asistanları tarafından, tarihin bilinen en eski halısı keşfedilmiştir.
Ölüler Vadisi
Yerel Telengit diline göre “Ölüler Vadisi” anlamını taşıyan Pazyryk Vadisi (Pazırık) , denizden yaklaşık 1600 metre yükseklikte İç Orta Asya Altay bölgesinde yer alır. Bu eski yerleşim alanında yapılan kazılarda kurganların (mezar odalarının) M.Ö 5. Yüzyıl eskiye kadar tarihlendiği görülmüştür. İlki 1929 yılında bu kazılarda bulunan büyük bir mezar odaları noktasında yürütülen kazılarda 1949 yılında çıkarıldığı vadiden dolayı adını alan tarihin bilinen en eski halısı Pazyryk yani Pazırık Halısı bulunmuştur.
Pazırık Halısının Bulunması
Dünyanın en eski halısı olarak Pazırık Halısı, aynı ismi taşıyan vadide Pazırık Kurganları‘nın beşinci mezar odasında yürütülen kazılarda arkeolog Sergei Ivanovich Rudenko tarafından ve onun yardımcıları tarafından donmuş halde bulunmuştur. Altayların soğuk iklimi nedeni ile buz tutan bu halı, korunarak günümüze kadar ulaşmayı başarmıştır.
Tarihin en eski halısı Pazırık, çıkarılmasından sonra özel yöntemler ile temizlenerek koruma işlemleri yapılmıştır. 1950 yılında Rusya St. Petersburg’da bulunan Hermitage müzesi içerisinde saklanarak, sergilenmeye başlamıştır.
Pazırık Halısının Özellikleri
Pazırık kurgan mezarlarında yapılan kazılarda çıkartılan ve M.Ö 5. y.y’a tarihlendirilen bu özel halı yünden çok ince bir şekilde üretilmiştir. Pazırık Halısı yaklaşık 190×205 cm ebatlara sahiptir. Pazırık halısı ince yünden dokunarak, santimetrekaresinde 36.000 düğüm bulunan mükemmel bir işçilik ürünüdür. Yumuşak renklerin bulunduğu bu halının zemininde kırmızı renkler bulunurken, sarı renk hakimiyeti görülür. Halı üzerinde bulunan motiflerin ise mükemmel bir ustalık ve uyum içerisinde bağlandığı da görülmüştür.
Halının orta bir kısmında yaldız şekline sahip 24 figür ile birlikte özel şekilde stilize edilmiş olan nilüfer çiçekleri (lotus) yer alır. Grifinlerle çerçevelenen bu özel dekor etrafında ise yine 24 adet ala geyik motifinin işlendiği görülür. Halının en dış kısmında ise ayrıca atlı Süvari motiflerinin bulunduğu da gözlenir. Halı ortasında ise kurdele şekline sahip bir motif bulunur.
Bilinen İlk Halı Türk Yapımı mı?
Halı ilk keşfedildiğinde kimlere ait olduğu noktasında, İskit, İran, Asur, Moğol ya da Çin kavimlerine ait olduğu yönünde görüşler ileri sürülmüştür. Ancak daha sonra yine bölgede bulunan diğer kurganlardan elde edilen eser ve buluntuların Türk kültürüne dair özellikler taşıması, yine bazı eserler üzerinde Göktürk alfabesine benzer nitelikler taşıyan bir yazı ile Türkçe kelimelerin yer alması, bu ilk halının Türk halısı yani Türklere ait olduğunu gösteren önemli bulgulardır.
Ayrıca bu tarihin bilinen en eski halısının Türk kavimlere ait olduğuna dair, geçerliliği noktasında kesin bir kanıt bulunmamakla birlikte halı üzerinde yer alan 24 karenin 24 Oğuz Boyuna ilişkilendirildiğine dair görüşler yer almaktadır. Halı üzerinde yer alan geyik motifleri üzerinde de Türk Hayvan Üslubu öğelerini taşıyan tasvirler bulunur. Yine halı üzerinde bulunan at motiflerinin de kuyruklarının düğümlü olduğu gözlenir.
Bu açıdan bakıldığında da at kuyruğu bağlamanın mitolojik ve sembolik anlamlarının Türk toplumları içinde yaygın olduğu görülür.Yine daha sonra örneklerini Türk minyatür sanatına ait eserlerde ve Osmanlı dönemindeki mezar taşlarında rastlanılan figürlerde de görülen, figürlerin seyirciye dönük yerleştirilmesi özelliğini bu halıda yer alan figürlerde de gözlemleyebiliriz.
Tarihin bilinen en eski halısı olan Pazırık halısı, kök boya yöntemi ile renklendirilmiş yünlerden dokunmuştur.
Gördes Düğüm
Türk düğümü olarak da adlandırılan “ Gördes Düğümü ” tekniğine ait çift düğüm dokumayı Pazırık Halısı üzerinde de görürüz. İran düğümlerinin asimetrik yapısına karşın Türk halılarında bulunan düğümlerin simetrik olması, Pazırık Halısı üzerinde yer alan düğümlerin de yine simetrik olması, halının Türk kavimlerine ait olduğuna bir diğer kanıttır.
Bilinen Diğer Ünlü Türk Halıları
Aurel Stein başkanlığında 1906 – 1908 yıllarında, Lou-lan ve Lop Nor (Budha Tapınağı) da yapılan kazılarda Türk Kültürüne ait çıkarılan halılar, bugün Londra British Museum’da ve Hindistan Yeni Delhi’de sergilenmektedir.Yine A. Von Le Cog tarafından 1913 yılında Turfan bölgesinde yer alan Kuça Şehri yakınlarındaki bir tapınaktan bulunan halıda, Göktürkler dönemine aittir ve M.S 5-6 y.y’a tarihlenmiştir. Bu halı da bugün Berlin İslam Müzesinde sergilenmektedir.
Bu halıların çıkarıldığı bölgeler ile tarihin bilinen en eski halısı olan Pazırık halısının çıkarıldığı bölgeler birbirine oldukça yakındır.
Tarihin ilk halısı, Pazırık halısı Petersburg Ermitaj müzesinde nisan 2020 ye kadar korunarak sergilenmiştir.
